Wyobraźmy sobie sytuację, w której język urzędowy, którym posługuje się większość ludności danego kraju, traci swój status i z dnia na dzień staje się językiem mniejszości etnicznej. Pewnie niektórym z Was taka sytuacja może wydać się dość abstrakcyjna, ale dokładnie z takim zjawiskiem mieliśmy do czynienia w wyniku rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1991 r.
Od tego momentu minęły ponad trzy dekady, ale w wielu byłych republikach sowieckich nadal mówi się w języku rosyjskim. Nawet w krajach bałtyckich, takich jak Litwa, Łotwa i Estonia, oraz na Ukrainie, gdzie władze podjęły dość zdecydowane kroki w celu uregulowania użycia języka rosyjskiego, pozbawiając go statusu języka oficjalnego, wciąż mieszka wiele osób rosyjskojęzycznych oraz urzędników rządowych posługujących się rosyjskim nieformalnie i formalnie. Jakie są przyczyny tak silnej pozycji języka rosyjskiego na terenach byłych republik radzieckich i w jakich dziedzinach życia jest on tam używany? Jakie czynniki wpłynęły i wpływają nadal na rozwój oraz utrzymanie tego języka na tamtym obszarze? Odpowiedzi na te pytania znajdziecie, czytając poniższy wpis. 🙂
Tuż po rozpadzie Związku Radzieckiego liczba osób rosyjskojęzycznych w wielu byłych republikach w latach 90. XX w. oraz w pierwszej dekadzie XXI w. utrzymywała się na wysokim poziomie. Choć rządy wielu krajów myślały o obniżeniu statusu języka rosyjskiego, to jednak obawiały się tego posunięcia ze względu na ryzyko potencjalnego niezadowolenia społecznego. Ostatecznie, władze poszczególnych republik podjęły skrajnie różne kroki dotyczące polityki językowej w tej konkretnej kwestii.
Państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa i Estonia), jak i państwa zakaukaskie (Armenia, Gruzja i Azerbejdżan), po uzyskaniu niepodległości opowiedziały się za polityką jednego języka, która uczyniła język tytularny językiem państwa. Władze państw bałtyckich obrały kurs agresywnej derusyfikacji, zastępując rosyjski językami tytularnymi w sferze publicznej, a w szczególności w rządzie, administracji, ustawodawstwie, szkolnictwie średnim i wyższym, nauce, technice i mediach. Wprowadzone w tych państwach przepisy wymagają również, aby pracownicy instytucji państwowych, organizacji i przedsiębiorstw, które mają kontakt z ogółem społeczeństwa, znali język narodowy i go używali. Ta polityka negatywnie wpłynęła na status społeczno-ekonomiczny osób jednojęzycznych posługujących się językiem rosyjskim zarówno w sferze edukacji, jak i na rynku pracy. Taką politykę władz państw bałtyckich można tłumaczyć tym, iż zaanektowane przez Sowietów w 1940 roku Estonia, Łotwa i Litwa miały już doświadczenie niepodległej państwowości i powróciły do niej po stosunkowo krótkim okresie braku suwerenności trwającym nieco ponad cztery dekady. Obywatele tych republik mieli wysoki poziom świadomości narodowej i lojalności językowej oraz zaciekle sprzeciwiali się rusyfikacji. Państwa te zdecydowały się również na orientację gospodarczą, społeczną zorientowaną politycznie na Europę Zachodnią.
W państwach zakaukaskich sytuacja języka rosyjskiego wygląda znacznie lepiej. Język rosyjski ma w wyżej wymienionych państwach status języka mniejszości, a tym samym – podlega ochronie. Język rosyjski zachowuje w tych państwach również status języka komunikacji międzyetnicznej. Decyzja o nieprzyznawaniu rosyjskiemu statusu języka urzędowego w tych państwach była uwarunkowana czynnikami historycznymi oraz demograficznymi. Armenia i Gruzja charakteryzowały się długą historią państwowości, a co za tym idzie – długą historią literatury i językoznawstwa; najstarsze znane teksty w językach: ormiańskim i gruzińskim sięgają V wieku. W Azerbejdżanie pierwsze państwo pod nazwą Azerbejdżan pojawiło się w XVI wieku. W rezultacie, uczucia nacjonalistyczne i lojalność językowa we wszystkich trzech krajach odgrywały tradycyjnie istotną rolę. Podsumowując, widzimy, że jednojęzyczna polityka i odpowiadające jej reformy instytucjonalne w Armenii, Gruzji i Azerbejdżanie wpłynęły na status języka rosyjskiego i spowodowały spadek jego znajomości wśród ogółu społeczeństwa. Rosyjski jest nadal utrzymywany jako język ojczysty przez etnicznych Rosjan w tych krajach, a także przez niektóre inne grupy etniczne. Przyszłość rosyjskiego jako drugiego języka w tych krajach w sposób krytyczny zależy od ich relacji politycznych, społecznych i gospodarczych z Rosją. Poprawa relacji może doprowadzić do zwiększenia liczby rosyjskojęzycznych szkół i programów, natomiast ewentualne napięcia mogą prowadzić do dalszego spadku zainteresowania językiem rosyjskim i płynności w posługiwaniu się nim.
Pięć byłych republik ZSRR leżących w Azji Środkowej, czyli Kazachstan, Kirigistan, Turkmenistan, Tadżykistan oraz Uzbekistan, ma kilka wspólnych cech: wszystkie są wielojęzyczne i wieloetniczne; dominuje w nich ludność muzułmańska. Żadna z nich nie miała wcześniej w swojej historii okresu niezależności politycznej, zostały raczej sztucznie stworzone przez Sowietów z terenów Turkiestanu, Buchary i Chorezmu w latach 1924-1936. Co więcej, żadna z tych republik nie chciała oderwać się od Związku Radzieckiego, w przeciwieństwie do państw bałtyckich czy też krajów zakaukaskich. Niemniej jednak, gdy rozpad imperium stał się ostateczny, władze tych republik przyjęły różne strategie w rozwiązywaniu problemów dotyczących języka rosyjskiego i jego statusu. Kazachstan i Kirgistan ostatecznie zdecydowały się na nadanie rosyjskiemu statusu języka oficjalnego, wyznaczając go na język urzędowy kraju, Turkmenistan i Tadżykistan ogłosiły rosyjski językiem komunikacji międzyetnicznej, a Uzbekistan obrał agresywny kurs w kierunku derusyfikacji.
W Mołdawii konstytucja ustanowiła mołdawski jedynym językiem państwowym. Jednocześnie uznaje ona i chroni prawo do zachowania, rozwoju i posługiwania się językiem rosyjskim oraz innymi językami używanymi na terytorium tego kraju. Przepisy te znacząco wpłynęły na praktyki językowe: używanie języka mołdawskiego rozprzestrzeniło się na wszystkie sfery życia; z kolei użycie języka rosyjskiego zmniejszyło się, w wyniku czego powstała sytuacja, w której coraz trudniej osobom bez znajomości języka mołdawskiego znaleźć pracę w sektorze państwowym.
Na Ukrainie również zrezygnowano z nadania językowi rosyjskiemu statusu języka urzędowego. Ukraiński rząd postsowiecki podjął poważne starania, aby fakt ten znalazł swoje odzwierciedlenie w praktyce mającej na celu derusyfikację i ukrainizację wszystkich sfer życia na Ukrainie. Język ukraiński jest obecnie językiem rządu, prawa, dokumentacji urzędowej, jest też głównym językiem średniej i wyższej edukacji. Język rosyjski nadal odgrywa jednak ważną rolę w życiu codziennym we wschodniej Ukrainie. Mieszkający na tym terenie zarówno Rosjanie, jak i rosyjskojęzyczni Ukraińcy, posługują się językiem rosyjskim na co dzień, przy czym rosyjski nadal dominuje w handlu, przemyśle, mediach, popkulturze, literaturze i sporcie.
Białoruś jest jedynym krajem postsowieckim – poza samą Rosją – gdzie język rosyjski pozostał językiem dominującym. Na Białorusi oficjalnie są dwa języki urzędowe – białoruski i rosyjski, jednak w rzeczywistości język białoruski jest marginalizowany w życiu publicznym, a język rosyjski jako de facto główny język dominuje we wszystkich dziedzinach życia, począwszy od oficjalnych instytucji. Nawet oficjalna strona prezydenta działa tylko w języku rosyjskim i angielskim. Ludność preferuje rosyjską literaturę i media, większość kanałów radiowych i telewizyjnych nadaje w języku rosyjskim; również gazety ukazują się przede wszystkim w języku rosyjskim. Rosyjski dominuje także w białoruskim systemie edukacyjnym.
Podsumowując, język rosyjski nadal odgrywa istotną rolę w byłych republikach sowieckich. Bardzo często pełni w nich funkcję języka komunikacji międzyetnicznej. Pomimo różnych podejść władz republik do kwestii języka rosyjskiego, dalej cieszy się on stosunkowo powszechną znajomością wśród zamieszkujących te republiki obywateli. Jak myślicie – jaka jest przyszłość języka rosyjskiego na terenie byłych republik ZSRR? Czy utrzyma on swój silny status czy też w miarę upływu czasu zostanie on całkowicie albo przynajmniej w dużym stopniu wyparty przez poszczególne języki narodowe? Swoje opinie piszcie w komentarzach. 🙂
Świat języków 
